مسجد ۴۰۰ ساله حیدری‌ها؛ یادگار علی بیک
در دوران شاه عباس؛ مسجدی در بالا خیابان ساخته شد که هنوز رد و نشانش برجاست. دو سنگ‌نوشته قدیمی روی دیوار مسجد نصب شده است، که نشان از قدمت و دیرپایی مسجد دارد.
وارد مسجد که می‌شوی در اولین نگاه، چشمت به دو سنگ‌نوشته قدیمی می‌افتد که روی دیوار نصب شده است. این دو سند تاریخی، نشان از قدمت و دیرپایی مسجدی دارد که بیش از چهارصد‌سال قبل ساخته شده است. مسجدی که در زمان تأسیس، نماد حمایت شاهان صفوی از مذهب شیعه بوده است.
قرن‌هاست که شیعیان علی (ع) در این مکان تجمع کرده و بر مصیبت اهل بیت (ع) عزاداری کرده‌اند. هرچند پس‌از گذشت بیش از چهارقرن حالا دیگر اثری از آن بنای اولیه باقی نمانده، مسجد و هیئت حیدری‌ها هنوز هم مرکزیت مذهبی خود را حفظ کرده است و بسیاری از هیئت‌های مذهبی بالاخیابان مشهد در محله صاحب‌الزمان(عج)، شکل‌گیری، دوام و قوام خود را مدیون این مسجد و هیئت قدیمی آن می‌دانند.
مسجدی با ۵ قرن قدمت
مسجد حیدری‌ها در حاشیه خیابان توحید یا همان بالاخیابان قرار دارد. بنابر گفته قدیمی‌ها و سنگ‌نوشته نصب‌شده در مسجد، بنای اولیه این مسجد در دوران صفویه ساخته شده است. سید‌محمد‌سادات ذاکر، متولد سال۱۳۱۶ در همین محله بالاخیابان است.
او که یکی از قدیمی‌های هیئت حیدری‌ها‌ست، می‌گوید: بنای اولیه این مسجد ازسوی شخصی به نام حسن علی بیک ساخته شده است. درباره هویت اجتماعی این فرد که در دوره حکومت صفوی‌ها و مقارن با حکومت شاه‌عباس اول صفوی در مشهد ساکن بوده است، دو نظر وجود دارد. اول اینکه این فرد یکی از عمال یا کارگزاران حکومت صفوی بوده و به دستور شاه‌عباس و در سفر معروفی که شاه‌عباس با پای پیاده به مشهد داشته، در این شهر ساکن شده و مسجد را ساخته است.
او ادامه می‌دهد: اطلاعات موجود درباره بانی و زمان ساخت مسجد حیدری‌ها نیز در سنگ‌نوشته موجود حکاکی شده است. احتمال دیگر این است که حسن علی‌بیک یکی از تجار و افراد ثروتمند شهر بوده و این مسجد را با هزینه شخصی خود ساخته است. بر‌اساس سنگ‌نوشته موجود، مسجد حیدری‌ها اولین مسجد ساخته‌شده در بالاخیابان مشهد و یکی از مساجد قدیمی این شهر است.
سادات ذاکر می‌افزاید: به‌طور قطع و یقین این مسجد از زمان ساخت تا امروز نقش مؤثر و مهمی در توسعه و گسترس عقیده و تفکرات شیعی در شهر داشته است. هرچند مدرک یا سند دقیقی درباره فعالیت‌های مسجد حیدری‌ها در دست نیست، بر‌اساس نقل قول‌هایی که سینه‌به‌سینه به دست ما رسیده، هرسال مراسم عزاداری ماه محرم و صفر توسط ساکنان این محله در مسجد برگزار می‌شده و این مکان یکی از مساجد مهم و تأثیرگذار مشهد در این بیش از چهار قرن بوده است.
تجدید ساخت در دوران افشاری
در طول بیش از چهار قرنی که از زمان ساخت مسجد حیدری‌ها گذشته، حوادث بسیاری را پشت سر گذاشته و بار‌ها تخریب و تعمیر شده است. در کتیبه سنگی دیگری که بر دیوار مسجد حیدری‌ها نصب شده، ماجرای یکی از این تجدید‌بنا‌ها ضبط و ثبت شده است.
سیدمحمد سادات می‌گوید: با‌توجه‌به این سنگ‌نوشته، تعمیر و تجدید بنای مسجد در زمان شاهرخ، نوه نادرشاه افشار انجام شده است. از روی سنگ‌نوشته این‌طور به نظر می‌رسد که هزینه‌های تعمیر توسط حاکم وقت مشهد یعنی شاهرخ تأمین شده است و این موضوع نشان از اهمیت و جایگاه بلند مسجد در بین مساجد شهر دارد. به گفته او در دوره‌های بعد نیز تعمیرات و بهسازی‌هایی در مسجد انجام شده است، اما سندی درباره آن‌ها در دست نیست.
آخرین تعمیر و بهسازی اساسی که با افزایش فضای مسجد همراه بوده، بعداز پیروزی انقلاب اسلامی اتفاق افتاده و هزینه‌های تعمیر آن به‌همت خیران محله و اداره اوقاف استان خراسان رضوی تأمین شده است. درهرصورت، بنای فعلی روی همان مسجد اولیه دوران صفوی ساخته شده است.
تأسیس هیئت حیدری‌ها
این موضوع که در بیش از چهار قرن فعالیت مسجد حیدری‌ها کدام افراد و هیئت‌های مذهبی در آن فعال بوده‌اند و چه مراسم ویژه و خاصی داشته‌اند، در کوران حوادث فراموش شده است. اما هویت جدید مسجد از صدسال قبل و پس‌از تأسیس هیئت حیدری‌ها توسط ساکنان اطراف مسجد شکل گرفته و از آن زمان تا امروز، این مسجد را به نام هیئت آن یعنی هیئت حیدری‌ها می‌شناسند.
از مسجد علی بیک تا مسجد حیدری
اصغر بقایی متولد سال۱۳۲۳ و یکی ازپیشکسوتان و همراهان همیشگی هیئت است. او می‌گوید: به‌دلیل فاصله زمانی ما با دوره صفوی و سلسله‌های بعد از آن، هیچ‌گونه مدرک یا سندی درباره فعالیت‌های مسجد یا حتی اینکه مسجد نام‌های دیگری داشته است، نداریم.
بنابر نقل گذشتگان و بزرگان محله، این مسجد به نام بانی آن به مسجد علی‌بیک معروف بوده و مراسم عزاداری‌های ائمه (ع) به‌ویژه مراسم ماه محرم در آن اجرا می‌شده است. بعداز گذشت سال‌ها سرانجام در سال۱۲۹۷ فردی به نام سیدحیدر یاهو که از ساکنان محله بالاخیابان و از فعالان مسجد بود، با سامان‌دهی و همراهی افراد ساکن همین محله، اولین هیئت مسجد را تشکیل داد و به‌مرور زمان هیئت به حیدری‌ها معروف شد.
به گفته او دو دلیل برای این نام‌گذاری ذکر شده است. اول اینکه، چون سیدحیدر یاهو بانی تأسیس هیئت بوده، این هیئت به نام حیدری‌ها نام‌گذاری شده است. به جز این، نظر قدیمی‌تری نیز وجود دارد که می‌گوید، چون این مسجد در زمان صفویه و برای مجالس شیعیان ساخته شده، هیئت و مسجد این نام را به خود گرفتند.
مسجد حیدری‌ها کانون مخالفت با رژیم پهلوی
هیئت حیدری‌ها در صدسال گذشته، حوادث و اتفاقات بسیاری را پشت سر گذاشت است. کشف حجاب رضا‌خانی و محدودیت‌های آن برای هیئت‌های عزاداری از مهم‌ترین و تلخ‌ترین حوادث این سال‌ها بوده است.
اصغر بقایی، سرپرست هیئت حیدری‌ها که سابقه فعالیتش در هیئت زیاد است، می‌گوید: آن‌طور‌که پیشکسوتان نقل می‌کردند، با اجرای قانون کشف حجاب، مأموران جلو هرگونه برگزاری مراسم عزاداری را گرفته بودند و با برگزارکنندگان مراسم عزاداری به‌شدت برخورد می‌کردند.
مرحوم سیدحیدر یاهو، مسئول هیئت که از مذهبی‌های دو‌آتشه و متعصب بود، از مخالفان طرح ممنوعیت عزاداری‌ها بود؛ به همین دلیل به‌صورت مخفیانه جلساتی را با مسئولان هیئت‌های بالاخیابان برگزار کرد و از آن‌ها خواست به دور از چشم مأموران، خود را به بیرون از شهر برسانند و در آن محل عزاداری کنند.
او ادامه می‌دهد: بعد از جریان واقعه مسجد گوهرشاد، این مسجد به کانون مخالفت با حکومت رضاشاه و سخنرانی‌ها برضد حکومت تبدیل شد. به‌دنبال آن، سیدحیدر یاهو و مسجد تحت نظارت شدید مأموران قرار گرفت، اما چون نتوانستند مدرکی پیدا کنند، دست از تعقیب و پیگیری برداشتند. مسجد حیدری‌ها در این دوران تاریک و سخت به محل امنی برای پناه‌آوردن بانوان محجبه تبدیل شد.
بقایی از قول مرحوم پدرش می‌گوید: در مسیر بالاخیابان به‌سمت حرم مطهر رضوی، آژان‌هایی بودند که هرروز و شب در کوچه‌پس‌کوچه‌های محله بالا خیابان رفت‌و‌آمد می‌کردند و درصورت دیدن زنان محجبه به تعقیب آن‌ها می‌پرداختند. به دستور سیدحیدر، خادم مسجد موظف بود درِ مسجد را باز بگذارد و زنان محجبه را که تحت تعقیب مأموران بودند، به داخل مسجد هدایت کند تا گیر مأموران نیفتند. با این روش، خانم‌های محجبه بسیاری از چنگ مأموران فرار کردند. بیشتر این خانم‌ها ساکن کوچه‌های اطراف مانند کوچه‌زردی، زابلی‌ها (کوچه نور) و... بودند.
رسم علم‌کشی در هیئت حیدری‌ها
سید‌علی هاشمی، متولد سال ۱۳۱۳، از عزاداران قدیمی و پیشکسوت این هیئت می‌گوید: نقل است که هم‌زمان با تأسیس هیئت حیدری‌ها، سیدحیدر، مسئول هیئت، سفارش ساخت دو علم آهنی (شجر) را به استاد غلام آهنگر که از ساکنان بالاخیابان بوده است، داد. رسم بود که با شروع ماه محرم، علم‌ها را از انباری خارج کرده و بعد از شست‌وشو و تمیزکردن آن را با پر‌های رنگی طاووس و قرقاول و پارچه‌های رنگی تزیین می‌کردند.
بعد از آن، علم به مدت دوماه تا آخر ماه صفر در مسجد برپا بود. در روز اربعین، عاشورا، چهل‌و‌هشتم و شهادت حضرت‌رضا (ع) که هیئت حیدری‌ها به سمت حرم حرکت می‌کرد، علم‌کش‌ها که از جوانان قوی‌بنیه و معتقد هیئت بودند، کمربند چرمی مخصوص علم‌کشی را به کمر می‌بستند و با قراردادن پایه علم (شجر) در محفظه آن، پیشاپیش هیئت حرکت می‌کردند.
آقا‌سید‌علی می‌گوید: در گذشته مردم اعتقاد خاصی به این علم‌ها داشتند و با توسل به صاحب علم، حضرت‌عباس (ع)، حاجت خود را می‌طلبیدند. سید‌کاظم هلاکویی، اصغر ظریف، حسن نجفی از‌جمله علم‌کش‌های معروف هیئت حیدری‌ها بودند. علم‌کش‌های هیئت به‌جز اینکه قدرت جسمی داشتند، انسان‌های معتقدی بودند و همیشه مراقب رفتار و اعمال خود بودند، چون باور داشتند که این اعتقاد آنان است که علم را بلند می‌کند، نه قدرت بدنی‌شان.
سید‌علی‌هاشمی صحبت‌هایش را این‌طور دنبال می‌کند: در همان سال‌ها افراد بسیار تنومند و پر‌ز‌وری که توانایی بلندکردن حتی یک اسب را داشتند، بار‌ها تلاش کردند که علم هیئت را حرکت دهند و حمل کنند، اما هرچه زور زدند، نتوانستند، چون مغرور به قدرت بدنی‌شان بودند و اعتقاد درستی نداشتند. سال‌ها قبل در سفری که اعضای هیئت به کربلا داشتند، علم بزرگ را به یکی از هیئت‌های شهر کربلا هدیه دادند. علم کوچک هنوز وجود دارد، اما سال‌هاست که دیگر پهلوان معتقدی پیدا نشده است که بتواند آن را حرکت بدهد.
حامی هیئت‌های تازه‌تأسیس مذهبی
هیئت حیدری‌ها با توجه‌به سابقه و قدمت طولانی‌اش، در حمایت و تشکیل هیئت‌های مذهبی جدید در محلات بالاخیابان نقش بسیار مهمی داشته است. سید‌علی هاشمی می‌گوید: بسیاری از بنیان‌گذاران هیئت‌های قدیمی بالاخیابان مثل هیئت موسی‌بن‌جعفر (ع)، علی‌اصغری‌ها در عزاداری‌های هیئت حیدری‌ها حضور داشتند.
سید‌حسین عابدین‌دو، مؤسس هیئت موسی‌بن‌جعفر (ع)، یکی از اعضا و همراه با هیئت حیدری‌ها بود و آن‌طور‌که نقل است، به پیشنهاد و همراهی سیدحیدر یاهو هیئت عزاداری موسی‌بن‌جعفر (ع) را هم‌زمان با هیئت حیدری‌ها تأسیس کرد. هیئت علی‌اصغری‌ها که یکی دیگر از هیئت‌های قدیمی بالاخیابان است، در ابتدا با عنوان هیئت کودکان حیدری مشهور بود و مؤسسان آن سال‌ها در هیئت حیدری‌ها عزاداری می‌کردند.
به گفته هاشمی، هیئت حیدری‌ها در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ عزاداری‌های بسیار باشکوهی را همراه با دیگر هیئت‌های مذهبی بالاخیابان در مسیر حرم مطهر رضوی سازمان‌دهی و برگزار کرده است؛ «هر سال با شروع ماه محرم در جلساتی که با دیگر مسئولان هیئت‌های عزاداری بالاخیابان داریم، پیشنهاد‌ها و نظرات خوبی درباره برگزاری باشکوه‌تر مراسم عزاداری ماه محرم و دهه آخر ارائه می‌شود.»
دسته‌روی در ۲۱ ماه رمضان
سال‌هاست هیئت حیدری‌ها در روز شهادت حضرت‌علی (ع) به‌سمت حرم دسته می‌برد. امسال هم مانند سال‌های گذشته این سنت انجام شد. بعد از نماز ظهر و عصر، هیئتی‌ها در مسجد جمع شدند و بعد از برگزاری سوگواری به‌سمت حرم مطهر رضوی حرکت کردند.
این مراسم از وقتی قدیمی‌ها در این هیئت عزاداری می‌کردند، برگزار می‌شد و مداحان اسمی شهر در آن به روضه‌خوانی می‌پرداختند. شب‌های احیا نیز در مسجد حیدری‌ها مراسم ویژه این شب برگزار و با افطاری ساده‌ای از مردم پذیرایی می‌شود.
* این گزارش شنبه ۱۸ فروردین‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۵۵۱ شهرآرامحله منطقه ۱ و ۲ چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
امام جماعت نمونه کشور که دانش‌آموخته رشته برق است 
محمد دانشور بعد از ۴۰ سال ایران را صاحب مدال طلای دوچرخه سواری کرد 